De Wijsgerige Beginners Oefening
Deze oefening die ik al vele jaren in verschillende vormen toepas is gepubliceerd in het boek Hoog Spel van Jos Kessels cs.
Ik geef deze hier integraal weer.
Synopsis:
In de volgende oefening wordt een techniek toegepast waarmee al het filosoferen begint en is begonnen.
Begin met filosoferen zoals de eerste filosofen zijn begonnen.
In de oudste lagen van de Griekse, Indiase en Chinese filosofie begint het filosoferen met een initieel zoeken naar wat werkelijk van belang is. Voorafgaand aan het vast stellen van hetgeen waar het nu werkelijk om draait, maakt men lijsten van diverse belangwekkende zaken. Het duidelijkst is deze vroege fase van het filosoferen nog zichtbaar in het Vaisheshika, een van de zes grote Indiase denksystemen met heel oude sporen. Als de
grote filosofische tradities zo begonnen zijn, kunnen ook wij proberen zo met filosoferen te beginnen.
Voorbereiding
Vraag: wat is waardevol (in jouw leven, voor de zaak, voor het thema van dit gesprek)?
Laat dan een lijstje maken met een aantal onderwerpen die men (deelnemer of cliënt) belangrijk of waardevol vindt. Je kunt dit van te voren of ter plekke laten doen. Het beste is dit vooraf te doen. Vraag naar 10-20 belangwekkende zaken.
Dit kan de volgende vorm aannemen: ga er (thuis) eens goed voor zitten. Stel jezelf de vraag: wat is waardevol (voor mij)?
Probeer te luisteren naar wat er zo in je opkomt.
Doe dit 5 minuten lang.
Pak vervolgens pen en papier en schrijf op, zonder verder al te veel na te denken, wat je
nu van belang vindt op één A4-tje.
Draag de lijst de komende week bij je, overdenk deze en vul aan indien je dit nodig acht.
Wat er uit komt is genoeg om het volgende te kunnen doen.
Op zoek naar de archè
Vorm tweetallen en laat elkaar je lijst zien. Bekijk de lijst van de ander en vraag om verheldering als de termen niet duidelijk zijn.
Apprecieer het belang dat deze lijst voor de ander heeft. (Duur: 5 tot 10 minuten)
Categoriseren en subsumeren: het handwerk van de filosoof
Vraag elkaar vervolgens: wat hoort, volgens jou, bij wat?
Bezie wat bij wat hoort en rangschik tot je groepjes termen hebt die bij elkaar lijken te horen.
Vraag waarom dat zo is. Laat de ander daarbij vooral ook tekenen: lijntjes en tekens geven relaties aan tussen de genoemde zaken.
Er kan onderscheid worden gemaakt tussen wat bij werk of privé hoort, of bij relaties of bij jezelf, onderscheidingen kunnen worden aangebracht tussen bij voorbeeld concreet of materieel (huis, auto, nieuwe stoel) en abstract (huisvesting, milieu, een goed leven). Je kunt ook onderscheiden tussen doel (een mooie reis maken) en middel (geld verdienen).
Probeer steeds aan te sluiten bij wat de ander voor verbanden ziet en herhaal de vraag:
wat hoort bij wat en waarom? Zo vormen zich groepjes geclusterde begrippen. In filosofische termen: er ontstaan categorieën. Dit is de eerste fase van het filosoferen: je ordent data door te categoriseren.
Dit geeft veel informatie.
Vraag vervolgens naar één begrip in de lijst dat de andere items omvat. Welke van de termen lijkt de andere ‘in zich op te nemen’? Je kunt hier ook vragen naar wat substantieel is en wat instrumenteel. Wat substantieel is, vind je van belang omwille van de genoemde term zelf. Instrumenteel betekent dat het van belang is omwille van datgene doet. (Substantieel: geluk en instrumenteel: vrije tijd).
Wat je nu doet heet in het filosofisch jargon subsumeren. Je plaatst het een onder het ander. Het boven geplaatste begrip omvat wat daar onder (sub) is gerangschikt.
Ten slotte blijft er één term over die het meest omvattend is en alle andere belangwekkende zaken lijkt te omsluiten. Een andere benadering gaat er van uit dat er één term is die, op een of andere wijze, voorafgaat aan alle andere. Dit noemen we de archè. Je wéét wanneer je jouw archè gevonden hebt. Opeens ziet je dat het klopt. Het gevoel dat het kwartje valt is onmiskenbaar. Velen weten na jaren nog wat dit deed en wat hun archè hen daarna bracht.
Hoezo archè?
Archè is een oud Grieks woord dat oorspronkelijk beginpunt betekent (datgene van waaruit men vertrekt) en het is datgene waarnaar de veelheid der dingen terug gebracht kan worden. Het betekent in die zin verzamelpunt. In het Latijn wordt archè vertaald als principe (principium). Hierdoor verkrijgt het de meer abstracte betekenis van een structurerend principe. Het is dan nog steeds datgene waarin alles samenkomt en zijn hernieuwde aanvang vindt. Het is tevens hetgeen waar alles voor jou om draait en waardoor er structuur ontstaat in de veelheid der dingen. De archè werkt als een
richtinggevend kompas. Het is geen doel, maar laat doelen beter kiezen.
Toepassing
Je kunt de oefening gebruiken aan het begin van een Socratische dialoog (om een onderzoeksthema te kiezen), of aan het begin van een consult, om zo te bezien waar het je cliënt om gaat. Deze methode (van het categoriseren en subsumeren) is steeds, als startpunt van een wijsgerig onderzoek (individueel of met een groep), toepasbaar. De uitkomst kan veranderen, al naar gelang de inbreng, maar de methode werkt steeds en de ontdekte archè is vaak bepalend voor al wat volgt.
Oorsprong
In boek Alpha van de Metafysica laat Aristoteles zien hoe filosoferen is begonnen. Zijn voorgangers zochten naar eerste oorzaken (archai) en kennis daarvan is wat hij wijsheid noemt. Niet zozeer omdat de eerste filosofen een specifiek beginsel aanwezen als het beginpunt van waaruit alles te verklaren is (zoals Thales dat deed door water te benoemen als de ultieme archè), maar doordat de eerste filosofen de veelheid der verschijnselen (eindeloze lijsten) terugbrachten tot één principe (de archè). Dit is wat hen
tot filosofen maakte.
De verschillende beginnende filosofen hadden elk verschillende archai. Deze archai komen niet uit de lucht vallen. We kunnen aannemen dat ze ontstaan zijn door stelselmatig te categoriseren en te subsumeren. De zoektocht naar de archè vormt dan ook het fundamentele handwerk van de filosoof. Zo begin je met filosoferen en zo word je wijs.
Literatuur
Over de archè.
Aristoteles, Metafysica, m.n. het begin van het werk zelf: boek Alpha, o.a. vertaald in Aristoteles Metafysica in veertien hoofdstukken, vertaald, ingeleid, van aantekeningen voorzien door Ben Schomakers. Utrecht 2018
Ethica Nicomachea. Ook in de Ethica speelt de archè een grote rol, vooral weer meteen aan het begin, in boek 1, in: Charles Hupperts en Bartel Poortman: Aristoteles. Ethica Nicomachea. Amsterdam 1997.
Over het begin in de Indiase en Chinese filosofie geven diverse geschiedenissen en bloemlezingen met originele teksten een idee. Dat idee wordt verder uitgewerkt in toekomstige publicaties. Maar nog steeds, als eerste en met name: Frauwallner: Geschichte der Indischen Philosophie. Otto Müller Verlag. Salzburg 1953
Auteur: Peter van Hooft is socratisch boeddholoog. Hij begeleidt o.a. ‘Wijsgerige Jaargangen’waarbinnen deelnemers een jaar lang kennis maken met filosofie en zelf leren filosoferen. Dit laatste begint met het vaststellen van de eigen archè waarbij de boven beschreven methodiek
flexibel wordt gehanteerd. Dit gebruiken de deelnemers gedurende het gehele jaar als hun richtingwijzer.
